Γράφει: Παναγιωτάκης Συμεών - Παθολόγος, Γεροντολόγος

Στις ανεπτυγμένες χώρες το προσδόκιμο επιβίωσης των ανθρώπων μετά τα 50 έτη έχει αυξηθεί σήμερα από τα 14 στα 30 έτη. Άνθρωποι ηλικίας 70, 80, 90 και 100 ετών αναμένεται να ζήσουν 14,3,  8,5,  4,5 και 2,5 επιπλέον έτη αντίστοιχα. Στη χώρα μας ο αριθμός των ηλικιωμένων ατόμων αναμένεται να ανέλθει από 17% το 2001 στο 24% του συνολικού πληθυσμού το 2030 (ΕΣΥΕ, www.statistics.gr). H δημογραφική γήρανση είναι συνέπεια τόσο της υπογεννητικότητας όσο και της αύξησης του προσδόκιμου επιβίωσης. Το νέο ηλικιακό πρότυπο του πληθυσμού υπαγορεύει αλλαγές στην κοινωνική πολιτική (συντάξεις, οικογενειακά επιδόματα, υπηρεσίες μακροχρόνιας φροντίδας για τους ηλικιωμένους) και στις  υπηρεσίες υγείας (γηρίατρος, γηριατρικές κλινικές, μονάδες αποκατάστασης).
Ο αριθμός των μελών της ελληνικής οικογένειας μειώθηκε τα τελευταία 10 χρόνια από 2.8 σε 2.6. Η ευθύνη της φροντίδας των ηλικιωμένων μοιράζεται σε λιγώτερους ανθρώπους. Οι γυναίκες – θυγατέρες σήμερα εργάζονται με αποτέλεσμα την περιορισμένη συμμετοχή τους στη φροντίδα των ηλικιωμένων που παραδοσιακά επωμίζονταν. Στην Ελλάδα 318.186 ηλικιωμένοι ζουν μόνοι τους, 5000 σε μονάδες φροντίδας ηλικιωμένων (1% συγκριτικά με 11% στη Δ. Ευρώπη) και 1.6 εκατομμύρια ζουν με το σύντροφό τους ή με τα παιδιά τους, με τη βοήθεια αλλοδαπών βοηθών (περίπου 10.000).
Η Ευρωπαϊκή Κοινότητα (σύνοδοι Λισσαβώνας-2000, Γκετεμποργκ-2001) αναγνωρίζοντας το σημαντικό πρόβλημα της δημογραφικής γήρανσης διετύπωσε τρεις μακροπρόθεσμες κατευθυντήριες αρχές ως βάση για τη μεταρρύθμιση των ευρωπαϊκών συστημάτων κοινωνικής προστασίας στον τομέα της υγειονομικής περίθαλψης και μέριμνας για τους ηλικιωμένους (COM, 2001, 723 τελικό). Οι αρχές αυτές είναι (α) εξασφάλιση πρόσβασης στην υγειονομική περίθαλψη σε όλους, (β) παροχή φροντίδας υψηλής ποιότητας που θα συμβαδίζει με την επιστημονική πρόοδο, (γ) διασφάλιση της οικονομικής βιωσιμότητας των συστημάτων παροχής φροντίδας (Κοινωνικό πορτραίτο της Ελλάδας 2003-2004: 181-190).

Ενώ στη Δυτική Ευρώπη και Βορειο Αμερική η Γηριατρική και η Γεροντολογία έχουν ήδη μια ιστορία 50 ετών, στην Ελλάδα είναι άγνωστες. Στο παρόν άρθρο θα δώσουμε εισαγωγικές έννοιες και ένα αδρό περίγραμμα της γηριατρικής.

Τι είναι η Γήρανση

 Γήρανση είναι η διεργασία μέσω της οποίας προοδευτικά υγιείς ενήλικες μετατρέπονται σε λιγότερο υγιή άτομα με αυξημένη ευπάθεια στη βλάβη, την ασθένεια και τον θάνατο. Η γήρανση χαρακτηρίζεται από αποτυχία στο να επιτύχει ομοιόσταση κάτω από συνθήκες φυσιολογικού stress. Υπάρχουν διάφορες θεωρίες για τον τρόπο με τον οποίο επέρχεται η γήρανση. Οι περισσότερες θεωρίες βασίζονται σε πειραματικά δεδομένα κυρίως από πειραματόζωα (τη μύγα drosophila και τα ποντίκια). Σήμερα θεωρείται ότι το γενετικό υπόστρωμα (DNA) ευθύνεται για το 50% της γήρανσης στους ανθρώπους όπως φαίνεται μέσα από μελέτες σε μονοζυγωτικούς διδύμους. Για το άλλο 50% ευθύνεται το περιβάλλον και ο τρόπος ζωής!

Τι είναι η Γεροντολογία

 Γεροντολογία είναι η επιστήμη που έχει σαν αντικείμενό της την κατανόηση του φαινομένου της γήρανσης των πληθυσμών, τη διερεύνηση των δημογραφικών αλλαγών με τις οποίες σχετίζεται και τις επιπτώσεις της στη δημόσια υγεία και την κοινωνία (θεσμούς και δομές). Προσπαθεί να εντοπίσει προβλήματα και να προτείνει λύσεις κοινωνικής πολιτικής που αφορούν την τρίτη ηλικία.
Η χώρα μας σε μία σχετική μελέτη σύγκρισης συστημάτων κοινωνικής πρόνοιας στην Ευρώπη συγκαταλέγεται μεταξύ των χωρών με την υψηλότερη κοινωνική απομόνωση και αίσθημα ανασφάλειας των ηλικιωμένων  της (Ageing & Society 2005;25:69-90).

Τι είναι η Γηριατρική

Η γηριατρική ασχολείται με όλα τα ιατρικά προβλήματα των ηλικιωμένων ατόμων (ηλικίας άνω των 65 ετών). Περιλαμβάνει τόσο τον τομέα της πρόληψης όσο και τον τομέα της θεραπείας τον περιορισμό της νοσηρότητας και αναπηρίας, την ανακούφιση των συμπτωμάτων όπως είναι ο πόνος, τη διατήρηση της αυτονομίας και ασφάλειας. Απαιτεί εκτός από τη γνώση της Γενικής Παθολογίας, γνώση της φυσιολογίας της γήρανσης, καθώς και ειδικές γνώσεις σε θέματα κλινικής φαρμακολογίας, ψυχιατρικής, νευρολογίας, φυσικής ιατρικής και νοσηλευτικής. Η γηριατρική προσσέγγιση του ασθενούς έχει ολιστικό χαρακτήρα και επεκτείνεται πέρα από το παραδοσιακό ιστορικό και την κλινική εξέταση. Εμπεριέχει την εκτίμηση σωματικών, διανοητικών, κοινωνικών και συναισθηματικών λειτουργιών καθώς και βϊοηθικές προεκτάσεις όπως οι αποφάσεις που αφορούν το τέλος της ζωής. Το ηλικιωμένο άτομο αντιμετωπίζεται από ομάδα επιστημόνων (ιατρός, νοσηλευτής, κοινωνικός λειτουργός, φυσιοθεραπευτής, εργασιοθεραπευτής, κοινωνικός λειτουργός) τόσο στα νοσοκομεία όσο και στα εξωτερικά ιατρεία, στις κλινικές ημέρας, ή και στην οικία του ασθενούς με την εφαρμογή της κατ’ οίκον υποστήριξης.

Η σχέση της μεγάλης ηλικίας με την ευπάθεια είναι γνωστή από την αρχαιότητα. Οι ηλικιωμένοι έχουν αυξημένη προδιάθεση για κακή υγεία, μειωμένη απόλαυση της ζωής, αδυναμία συμμετοχής σε ποικίλους κοινωνικούς ρόλους και απειλούνται περισσότερο από τον θάνατο. Η ευπάθεια αυτή οφείλεται στην έκπτωση των φυσιολογικών τους λειτουργιών που αφορά όλα τα συστήματα του σώματος (αναπνευστικό, καρδιαγγειακό, μυοσκελετικό, ανοσοποιητικό κ.λ.π.)

Η πρόληψη περιλαμβάνει τρία επίπεδα

- Πρωτογενή πρόληψη (πρόληψη της νόσου πχ με τους εμβολιασμούς)

- Δευτερογενή πρόληψη (πρώιμη ανίχνευση της νόσου, πριν ακόμη δώσει συμπτώματα πχ με τη μαστογραφία για τον καρκίνο του μαστού)

- Τριτογενή πρόληψη (ενέργειες που πρέπει να γίνουν προκειμένου να βελτιστοποιηθεί η υγεία από τη στιγμή που θα εκδηλωθεί η νόσος πχ φυσιοθεραπεία ατομική ή ομαδική στις πτώσεις).

Ως προς το είδος των προβλημάτων με τα οποία ασχολείται η γηριατρική, αυτά διακρίνονται σε δύο κατηγορίες. Στη μία κατηγορία περιλαμβάνονται τα κοινά ιατρικά προβλήματα που αφορούν γενικότερα τους ενήλικες και στη δεύτερη τα ειδικά γηριατρικά προβλήματα.

Τα κύρια κοινά ιατρικά προβλήματα των ηλικιωμένων είναι τα καρδιαγγειακά νοσήματα (στεφανιαία νόσος, καρδιακή ανεπάρκεια, αγγειακά εγκεφαλικά επεισόδια, περιφερική αρτηριοπάθεια), η υπερλιπιδαιμία, η υπέρταση, ο σακχαρώδης διαβήτης, οι καρκίνοι (μαστού, ωοθηκών, τραχήλου της μήτρας, προστάτη, παχέος εντέρου, πνευμόνων) οι αιματολογικές νόσοι (πολλαπλούν μυέλωμα, μυελοδυσπλαστικά σύνδρομα, λεμφώματα), η νεφρική ανεπάρκεια και οι λοιμώξεις (ουροποιητικού, αναπνευστικού, γαστρεντερικού). Οι κυριότερες αιτίες θανάτου μεταξύ των νοσημάτων αυτών είναι η καρδιαγγειακή νόσος, οι κακοήθειες (πνεύμονος, μαστού, προστάτου, παχέος εντέρου) και τα εγκεφαλικά.

Τα ειδικά γηριατρικά προβλήματα επηρεάζουν τον ασθενή (ποιότητα ζωής), το περιβάλλον του και την οικονομία της υγείας (πχ πααράταση χρόνου νοσηλείας και επανεισαγωγές). Τα συνήθη ειδικά γηριατρικά προβλήματα είναι οι διαταραχές στην όραση και στην ακοή, η άνοια, η κατάθλιψη, η νόσος του Parkinson, το οξύ οργανικό ψυχοσύνδρομο, οι διαταραχές του ύπνου (αϋπνία - υπνηλία) οι διαταραχές του εντέρου (δυσκοιλιότητα, διάρροιες, ψευδοδιάρροιες), η οστεοπόρωση, η εκφυλιστική οστεοαρθρίτιδα οι πτώσεις, η πολυφαρμακία, η διατροφή, η υποθρεψία, οι κατακλίσεις, οι αναπηρίες, η ακινητοποίηση.
Η επίπτωση των ειδικών γηριατρικών προβλημάτων είναι υψηλή. Στο γενικό πληθυσμό περισσότερο από το 33% των ατόμων ηλικίας άνω των 65 ετών και περισσότερο από το 50% των ατόμων άνω των 85 ετών έχουν σε κάποιο βαθμό απώλεια ακοής αναπηρία που προδιαθέτει σε κατάθλιψη, κοινωνική και συναισθηματική απομόνωση και μειωμένη δραστηριότητα. Στο γενικό πληθυσμό ο επιπολασμός της  άνοιας 2/πλασιάζεται κάθε 5 έτη μετά την ηλικία των 80 ετών ενώ  η συχνότητα της πάθησης σε άτομα άνω των 85ετών είναι 25-45%. Ο επιπολασμός της κατάθλιψης σε άρρωστους και ενδονοσοκομειακούς ηλικιωμένους ασθενείς ανέρχεται στο 25%. Εικοσιπέντε τοις εκατό των ατόμων άνω των 65 ετών παρουσιάζουν διαταραχές λειτουργικότητας και χρειάζονται βοήθεια στις βασικές καθημερινές δραστηριότητες (τουαλέτα, φαγητό) ενώ το ποσοστό αυξάνεται στο  50% στα άτομα άνω των 85 ετών. Ακράτεια ούρων εμφανίζουν οι ηλικιωμένες γυναίκες στην κοινότητα σε ποσοστό 15-30% και σε ποσοστό 50% όταν εξετάζονται εκείνες που είναι εξαρτημένες στο σπίτι. Οι πτώσεις και οι διαταραχές βάδισης αποτελούν τις κύριες αιτίες τραυματισμών και θανάτου στους ηλικιωμένους.
Συχνά λόγω της χαμηλής υποψίας, και ευαισθητοποίησης τα ειδικά γηριατρικά προβλήματα υποεκτιμούνται και υποθεραπεύονται με αποτέλεσμα να αυξάνονται οι επιπλοκές τους. Λεπτά ή νέα προβλήματα που αφορούν καθημερινές δραστηριότητες (π.χ. ψώνια) μπορεί να είναι πρώιμα σημεία κατάθλιψης, άνοιας, φόβου για πτώσεις, επιδεινούμενης ακράτειας, απωλειας όρασης ή άλλης νόσου (ΣΝ). Η απώλεια βάρους μπορεί να αποτελεί ένδειξη φθίνουσας λειτουργικότητας, άνοιας, ή άλλης νόσου.

Η λειτουργική αξιολόγηση των ηλικιωμένων μπορεί να χρησιμεύσει ως βάση για την πρόβλεψη μελλοντικών προβλημάτων και αναγκών υποστήριξης καθώς και το σχεδιασμό υγειονομικών υπηρεσιών.